OD CZEGO ZALEŻY SUKCES TERAPEUTYCZNY W CHOROBACH OŚRODKOWEGO UKŁADU NERWOWEGO?

Każdy rodzic dziecka z problemami neurologicznymi chciałby znać odpowiedź na pytania: jaka jest przyczyna powstałych nieprawidłowości i jakie są szanse na osiągnięcie sukcesu w terapii? Bardzo często trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na takie pytania, ponieważ rozwój psychomotoryczny dziecka jest bardzo złożonym procesem na który wpływa wiele czynników. Artykuł ten ma na celu zobrazowanie rodzicom skąd biorą się różnego rodzaju zaburzenia i przedstawienie od czego zależy sukces terapeutyczny.

Układ nerwowy kształtuje się już we wczesnym okresie życia płodowego. Zachodzą wtedy intensywne procesy tworzenia się komórek nerwowych (neurogeneza), glejowych (gliogeneza), powstałe komórki przemieszczają się (migracja), ulegają apoptozie (programowej śmierci komórek), tworzą między sobą połączenia synaptyczne (synaptogeneza), a ich wypustki otaczają się osłonkami mielinowymi które pozwalają na sprawne przekazywanie impulsów nerwowych pomiędzy komórkami (proces mielinizacji). W połowie ciąży główne struktury mózgu są już wykształcone, ale nie świadczy to o tym, że mózg jest już dojrzały. Można to porównać do sadzonek, z których dopiero powstaną drzewa. A ilość tych „sadzonek” czyli neuronów w ludzkim mózgu wynosi aż 100 miliardów. Jednak sprawne działanie układu nerwowego nie jest zależne od ilości komórek nerwowych, lecz od połączeń synaptycznych, które te komórki wytwarzają między sobą i dzięki temu mogą się ze sobą komunikować. Dlatego tak istotny jest proces tworzenia się synaps (synaptogenezy). Proces ten zachodzi w zawrotnym tempie pomiędzy drugim miesiącem ciąży, a drugim rokiem życia dziecka. Powstaje wtedy 1,8 mln połączeń synaptycznych na sekundę. Proces synaptogenezy możemy porównać do sadzonek które pną się w górę, rozgałęziają się, tworząc w przyszłości gęsty las. Mózg dziecka tworzy prawie dwa razy więcej synaps, niż w rzeczywistości jest mu to potrzebne do funkcjonowania. Dlatego między pierwszym a drugim rokiem życia dziecka dochodzi do selekcji ilości synaps. Jeśli dane połączenie jest aktywne elektrycznie, to zostaje ustabilizowane i umacnia się. Jeżeli natomiast dane połączenie nie jest aktywne elektrycznie i nie tworzy aktywnych funkcjonalnie połączeń to obumiera – ulega apoptozie (zaprogramowanej śmierci). W okresie między wczesnym dzieciństwem, a dojrzewaniem dzieci tracą około 20 miliardów synaps dziennie. Wbrew pozorom jest to bardzo korzystne zjawisko, ponieważ usprawnia ono procesy umysłowe i zmniejsza zakłócenia w przekazywaniu informacji.

Na przebieg przedstawionych powyżej procesów wpływa wiele czynników. Są to między innymi: czynniki epigenetyczne, przebieg ciąży (styl życia matki podczas ciąży, długotrwały stres, odżywianie, choroby przewlekłe, infekcje, przyjmowane przez mamę leki podczas ciąży, suplementacja, aktywność fizyczna), przebieg porodu oraz urazy i choroby okresu niemowlęcego (niedotlenienie OUN, wylewy dokomorowe, infekcje). Czynników wpływających na rozwój OUN jest o wiele więcej, dlatego tak trudno jest określić jednoznaczną przyczynę problemu. W związku z tym bardzo często używa się sformułowania „idiopatyczny”, co oznacza „o nieznanej etiologii” lub „wieloczynnikowy”.

Jaki jest sens prowadzenia terapii w przypadku uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego u dziecka?

Zasadność stosowania terapii wyjaśnia pojęcie plastyczności mózgu (brain plasticity). Jest to zdolność układu nerwowego do tworzenia się nowych połączeń (synaps) pomiędzy neuronami oraz reorganizacji istniejących połączeń, co pozwala na przebudowę układu nerwowego pod wpływem zadziałania odpowiednich bodźców (np. dzieci źle słyszące powinny mieć założone implanty do 3 miesiąca życia, ponieważ w tym okresie zmysł słuchu jest szczególnie wrażliwy na bodźce słuchowe). W uproszczeniu możemy powiedzieć że jest to system naprawczy uszkodzonego ośrodkowego układu nerwowego. Plastyczność jest procesem który najintensywniej zachodzi w pierwszych latach życia dziecka, jednak badania pokazały że układ nerwowy kształtuje się przez całe życie. Motorem napędowym dla procesów neuroplastyczności są doświadczenia (bodźce) fizyczne, psychiczne i społeczne. Dlatego tak ważna jest aktywność, nauka i trening, które wpływają na sprawność mózgu.
Ważnym terminem wiążącym się z plastycznością mózgu jest okres wrażliwy/sensytywny (sensitive period). Jest to szeroki przedział czasowy w którym mózg dziecka jest szczególnie wrażliwy na działanie określonych bodźców ze środowiska zewnętrznego (bodźce wzrokowe, słuchowe, dotykowe, wyższe czynności poznawcze). W tym okresie już stosunkowo niewielki bodziec może wywołać reakcję, a więc powstaje nowa umiejętność. Poza tym okresem bodźce muszą zadziałać ze znacznie większą intensywnością aby wywołać taki sam efekt jak w okresie sensytywnym.

W świetle przedstawionych teorii nasuwa się kilka wniosków:

• Wczesna interwencja terapeutyczna – im wcześniej dziecko zostanie objęte terapią, tym większa szansa że uda się w większym stopniu pobudzić aktywność neuronów, co wytworzy mechanizmy kompensacyjne i sprawi że mózg „rzeźbi się” na nowo.

• Kompleksowa terapia – stymulacja dziecka zarówno w sferze motorycznej, ale także psychicznej, społecznej. Wspólna praca teamu terapeutycznego (fizjoterapeuta, osteopata, ortotyk, lekarz, neurologopeda, terapeuta SI, terapeuta zajęciowy, psycholog i inni)

• Dostosowanie otoczenia dziecka do jego ograniczeń – stymulacja dziecka nie tylko w gabinecie, ale także modyfikacja jego otoczenia w taki sposób aby codzienne aktywności wspierały jego rozwój OUN i pozwoliły mu na aktywne uczestnictwo w życiu społecznym. Przykładem jest zastosowanie zaopatrzenia ortopedycznego (np.: ortezy, gorsety, kombinezony kompresyjne, pionizator)

Dostosowanie otoczenia dziecka do ograniczeń Aktywne uczestnictwo dziecka w życiu społecznym dziecko otrzymuje wiele różnych bodźców (wzrokowych, czuciowych, ruchowych, emocjonalnych) pobudzanie procesów naprawczych OUN (plastyczność mózgu)

Bibliografia:
Panasiuk J. Uczenie się a mechanizmy neuroplastyczności, Annales Universitatis Maiae Curie-Skłodowska Lublin- Polonia, 2016
Red. Nauk.: prof.dr hab.n.med. Barbara Steinborn Neurologia wieku rozwojowego, PZWL 2017
Lise Eliot Co tam się dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia Media Rodzina 2010
Galvan A.: Neural Plasticity of Development and Learnin Human Brain Mapping 31:879–890 (2010)